ایران به دلیل قرار گرفتن در نواحی خشک و نیمه‌خشک جهان و همجواری با صحراهای وسیع کشورهای همسایه، همواره تحت تأثیر گرد و غبارهای منطقه‌ای و غیر منطقه‌ای قرار دارد.

بر اساس آمارها از ابتدای روزهای سال گذشته، 8 روز هوای پاک و 92 روز سالم بوده و 23 روز هوا ناسالم برای گروه‌های حساس اعلام شد. عامل اصلی آلودگی هوای تهران ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون و ازن است که حاصل تردد وسایل نقلیه در پایتخت است.

بیش از 35 درصد از مساحت ایران مناطق خشک و نیمه‌خشک است؛ از این رو کشور از سالیان گذشته با پدیده طوفان‌های گرد و غبار روبرو بوده است.

از جنوب شرق ایران به عنوان یکی از مناطق اصلی گرد و غبار در جهان یاد می‌شود و بررسی فراوانی روزهای گرد و غبار در کشور، نشان می‌دهد که چاله‌های مرکزی ایران، بیشترین روزهای گرد و غباری را دارند. به عنوان مثال بادهای 120 روزه در استان سیستان و بلوچستان به بیش از 150 روز در سال افزایش یافته است و در مناطق مرکزی ایران از جمله یزد، 25 روز و بیشتر در سال با پدیده گرد و غبار مواجه است.

آمارهای سازمان هواشناسی کشور همچنین نشان می‌دهد که میانگین روزهای غبارآلود در 50 سال گذشته در شهرهای آبادان، بوشهر و کرمانشاه به طور میانگین به ترتیب 68، 76 و 27 روز در طول سال بوده است.

به اعتقاد محققان با توجه به چشم‌انداز کنونی کشور در زمینه میزان بارش‌ها، نمی‌توان افق مرطوبی برای کشور رقم زد و شواهد نشان می‌دهد که ایران به سمت خشک‌تر شدن در حال حرکت است.

این در حالی است که در حال حاضر 130 هزار کیلومتر مربع اراضی با پتانسیل منشأ گرد و غبار شناسایی شده است، ضمن آنکه تالاب‌های خشک شده و اراضی کشاورزی که به دلیل کم آبی با سو مدیریت رها شده‌اند، اکنون به کانون‌های گرد و غبار در کشور تبدیل شده‌اند.

این امر موجب شده تا طوفان‌های گرد و غبار که در گذشته تنها بخشی از کشور را در بر گرفته بود، امروزه کل کشور متأثر از این پدیده باشد و در حال حاضر به دلیل تقویت بادهای جنوبی و جنوب شرقی این پدیده تشدید شده است.

مهمان ناخوانده‌ای که ماندگار شد

مطالعات محققان نشان می‌دهد طوفان‌های بزرگ و اصلی گرد و غبار از فصول خشک و تابستان به سمت فصول مرطوب‌تر سال به‌ویژه در زمستان تغییر الگو داده‌اند؛ به گونه‌ای که شاهد این طوفان‌ها در فصول مرطوب‌تر سال در جنوب غرب به‌ویژه در خوزستان هستیم.

دکتر رضا شهبازی، مسؤول پروژه مطالعات گرد و غبار سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور عمده دلایل این طوفان‌ها را دخالت انسان در زمینه مهار و کنترل آب‌ها و آب‌های سرریز بالادست می‌داند که در طول سالیان گذشته این آب‌ها چرخه طبیعی خود را طی می‌کردند.

این محقق با بیان اینکه از دیدگاه زمین‌شناسی جریان‌های جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی در حال تشدید شدن است، اظهار کرد: تشدید این جریان‌ها زمانی که با رطوبت همراه شود، بارندگی‌های سیل‌آسایی را در پی دارد و اگر شرایط خشک باشد، طوفان‌های گرد و غبار را به همراه دارد؛ چراکه این جریان‌ها از پهنه‌های خشکی چون شبه جزیره عربستان، عراق، اردن و سوریه عبور کرده و به داخل کشور نفوذ می‌کنند.

وی مراتع تالابی و یا مراتع فصلی خشک شده را از جمله کانون‌های گردو غبار داخلی دانست که در گذشته آبگیری می‌شده، ولی در سال‌های اخیر خشک شده‌اند؛ ضمن آنکه پوشش سطحی آنها کم شده و این امر شرایطی را ایجاد کرده است که به طور مشخص طوفان‌هایی ورای تصور و ورای آنچه که در آمارهای 50 تا 60 سال گذشته ثبت شده است را شاهد باشیم.

معاون مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، دلیل این پدیده را تغییرات اقلیمی نام برد و یادآور شد: جریان‌های عمومی فرا مرزی هستند، ولی تغییرات ایجاد شده در کشور مانند خشک شدن اراضی موجب تشدید جریان‌های داخلی شده است، به گونه‌ای که شاهد نفوذ جریان‌های جنوبی به تهران و اصفهان و جریان‌های شمال شرقی تشدید شده به مناطقی چون بندر عباس هستیم.

دخالت انسانی و تغییرات الگوهای اقلیمی دو عامل اصلی است که کشور را به سمت افق جدیدی هدایت می‌کند. این افق ممکن است برای برخی مناطق مانند شهرهای شمالی و جنوبی مرطوب‌تر شود، ولی به طور مشخص برای کل کشور یک افق مرطوب نیست و در پهنه اصلی کشور چشم انداز خشک‌تر و گرم‌تری را رقم می‌زند که همراه با رخدادهای "حدی" است.

رخدادهای حدی، رخدادهای اقلیمی است که یا ما را با خشکی‌های شدید و یا باران‌های سیل آسا مواجه می‌کند. بادهای شدید و وارونگی‌های خیلی شدید، مداوم و پایدار در سامانه‌های شهری از دیگر پیامدهای پدیده‌های حدی است.

قم رتبه نخست در پهنه‌های مستعد ریزگرد

بر اساس مطالعات سازمان زمین‎شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، قم از نظر پهنه‌های مستعد تولید ریزگرد در مقایسه با مساحت کل این استان، مقام نخست را در کشور دارد؛ چراکه دریاچه نمک در شرق استان قم و در حد فاصل سه استان "قم"، "سمنان" و "اصفهان" قرار گرفته و بزرگترین دریاچه فصلی و فراشور کشور است که حدود 200 هزار هکتار وسعت داشته و یک سوم آن در محدوده جغرافیایی استان قم قرار گرفته است و دارای ساختار زمین شناختی کم نظیر شامل پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی است.

این دریاچه که در دهه‌های گذشته از طریق رودخانه‌های "کرج"، "جاجرود"، "شور"، "قمرود" و "قره‌چای" کاملاً پرآب بوده است، اکنون با قطع حق آبه‌ها، خشکسالی مستمر و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی که باعث پیشروی آب‌های فراشور در سفره‌های زیرزمینی به سمت دشت‌ها و نابودی آن شده، مواجه است.

رضا شهبازی در این باره چنین توضیح می‌دهد: 3 هزار کیلومتر مربع معادل 30 درصد از مساحت استان قم مجموعه‌های بدون پوشش گیاهی است که خطرناک‌ترین اراضی از نظر تولید ریزگرد به شمار می‌آید، ضمن آنکه درصد بالایی از این کانون‌ها، اراضی کشاورزی و حاشیه غربی دریاچه نمک است که با جریان باد موجب چالشی بزرگ برای قم می‌شود.

به گفته این کارشناس، دریاچه نمک به اندازه کافی رطوبت دارد و شرایط طوفانی ندارد، ولی به دلیل تفاوت دما، تولید گرد و غبار می‌کند. در صورتی که سازوکارهای زیست‌محیطی رعایت شود می‌توان از فرصت‌های دریاچه‌های حوض سلطان و نمک برای احیا و بهبود شرایط این مناطق استفاده کرد. اگر این 2 منطقه خشک شود، استان قم از نظر محیط زیستی با چالش جدی مواجه می‌شود. برای احیا و نگهداری یک هکتار منشأ تولید گرد و غبار، 100 میلیون ریال اعتبار نیاز است.

وی با اشاره به اینکه گرد و غبار استان‌های مختلف متفاوت است، گفت: به طور نمونه گرد و غبار استان خوزستان ذرات رس و آهک، استان اصفهان رس و آلاینده‌های صنعتی و شهری و استان تهران رس و ذرات کوارتز و منشأ آنها به‌طور عمده طبیعی و از ساخت‌وسازهای داخل شهر است.

معاون مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه در دهه 70 مشکل ریزگرد فقط در استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان بود، یادآور شد: از سال 1388 به بعد، معضل ریزگردها در کشور به اوج خود رسید و هر ساله رو به افزایش است.

وی با اشاره به اینکه پس از بی‌ثباتی در عراق و همچنین بحران سوریه، معضل ریزگردها در منطقه تشدید شد، اختلال در شبکه توزیع برق، خدمات، کشاورزی، صنعت و افزایش مصرف آب را از آثار گرد و غبار عنوان کرد.

وی هم‌چنین با اشاره به گزارش‌های هواشناسی در 60 سال گذشته، گفت: در این سال‌ها 70 درصد فجایع بزرگ با مسائل اقلیمی سر و کار داشته و از این نظر جایگاه ایران پرمخاطره محسوب می‌شود، به‌طوری که با خطر زمین‌لرزه، افزایش دما و خشکسالی مواجه هستیم.

شهبازی، به چالش تغییر اقلیم در ایران اشاره و بیان کرد: هر سال جریان‌های سرد و بارانی از شمال و شمال‌غرب و شرق و جریان‌های گرم و خشک نیز از جنوب و جنوب‌شرقی وارد می‌شد و در چند سال گذشته جریان‌های سرد و بارانی ضعیف و جریان‌های گرم و مرطوب شدیدتر شده است.

معاون مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین‌شناسی با بیان این‌که در 100 سال گذشته، دمای هوا بیش از یک درجه افزایش یافته و طبیعت فرصت نمی‌کند خود را با این تغییرات همراه کند، تصریح کرد: به دلیل تغییرات اقلیمی با بحران مهاجرت روبه‌رو هستیم و در شرق کشور با بحران جابه‌جایی جمعیت مواجهیم و باید با سیاست‌های پیشگیرانه این جمعیت را مستقر نگه داریم.

ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به عرصه

یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان با پیاده سازی سامانه پایش ملی غبار اقدام به پایش غبار در سرتاسر ایران کرده است. در این سامانه تصاویر پردازش شده ماهواره‌ای به صورت انیمیشن (GIF) و در نشانی اینترنتی www.irandust.com در دسترس عموم مردم قرار داده شده است. با اجرای این طرح، داده‌های مرتبط با «شدت غبار» ماهانه، «تعداد روزهای غبارآلود در سال» و «رویدادهای بزرگ گرد و غبار» عرضه می‌شود.

احسان جلیلوند، از محققان این طرح با بیان اینکه این سامانه مبتنی بر تصاویر ماهواره‌ای است، خاطر نشان کرد: در این سامانه سالانه حدود 2000 تصویر ماهواره‌ای را دریافت و با استفاده از مدل توسعه داده شده، پردازش و با داده‌های ایستگاه‌های زمینی PM 10 و PM 2.5 از سازمان محیط زیست مقایسه کردیم.

این محقق با تاکید بر اینکه در فاز اول نسبت به عرضه سامانه ملی گرد و غبار اقدام کردیم، گفت: بر این اساس در گام نخست کانون‌های گرد و غبار داخلی ارائه شده است و در کنار آن به بررسی کانون‌های گرد و غبار عراق، افغانستان و عربستان نیز پرداختیم.

وی با بیان اینکه رویدادهای غبار یک بحران منطقه‌ای است، ولی کشورهای همسایه نیز در آن دخیل هستند و از این پدیده متأثر می‌شوند، افزود: با مذاکراتی که در حاشیه کنفرانس بین‌المللی مبارزه با ریزگردها انجام شد، قرار است محدوده کانون ریزگردهای افغانستان نیز به‌زودی به این سامانه اضافه شود.

راهکار اصلی مقابله و مواجهه با ریزگردها

مدیریت ریزگردها در گرو ارائه ساز و کارهایی در زمینه کنترل و مهار ریزگردها و طوفان‌های ماسه، مدیریت جامع حوضه آبخیزداری و منابع است. اما در این میان یکی از راهکارهای کاهش و مهار ریزگردها، بوته و یا نهال‌کاری در کانون‌های ریزگرد یعنی در مناطقی که با کم آبی و خشکسالی مواجه است، مطرح می‌شود. تاکید بر روش‌های تک‌محوری در کنترل ریزگردها ما را به چشم انداز خاصی رهنمون نمی‌کند و لازم است تا توجه لازم به مبانی آمایش سرزمینی صورت گیرد.

به اعتقاد کارشناسان زمانی می‌توانیم در مهار ریزگردها موفق باشیم که بتوانیم در قالب برنامه بلندمدت همه روش‌ها را در کنار هم قرار و توسعه دهیم. در برنامه‌های کوتاه مدت نیز باید به مسائلی چون چرخش آب‌ها، مدیریت منابع آب، پساب‌ها و هر روشی که بتوان از یک واحد حجم آب صرفه بیشتری را ببریم، توجه شود، ضمن آنکه فراموش نکنیم که مالچ‌پاشی و روش‌های مشابه برای تثبیت تپه‌های ماسه‌ای در این حوزه مؤثر است.

از سوی دیگر گزارش‌های ارائه شده نشان می‌دهد منشأ پدیده گرد و غبار داخلی عمدتاً مناطق تخریب شده، اراضی کشاورزی رها شده و تالاب‌های خشک است؛ از این رو باید رویکرد متفاوتی در خصوص برنامه‌های توسعه‌ای این مناطق داشته باشیم؛ چراکه بیابان‌ها مناطقی نیستند که ما از آنها انتظار تولید کمیتی و یا تولید غذا در حجم را داشته باشیم، بلکه مناطق بیابانی مناطقی است که می‌توانیم از گیاهان آن مواد موثره دارویی استخراج کنیم، ضمن آنکه بیشتر معادن کشور مانند نفت در مناطق خشک و بیابانی قرار دارند.

تولید انرژی خورشیدی و بادی از دیگر قابلیت‌های مناطق بیابانی است و اگر برنامه‌های توسعه‌ای به سمت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در مناطق بیابانی سوق داده شود، شاید بتواند چشم انداز بهتری برای مقابله با ریزگردها در اختیار ما قرار دهد.

به هر حال برخی معتقدند عمده کانون‌های ریزگرد داخلی است، ولی گروه دیگر اعلام کردند ایران هر چند دارای کانون‌های ریزگرد است، ولی عمده غبارهایی که سراسر کشور را در می‌نوردند، منشأ خارجی است. جدای از اینکه کانون‌ها داخلی است و یا خارجی است، توجه به این امر ثبات شده ضروری است که ایران نمی‌تواند در این زمینه خود را به کناری بکشد؛ چراکه زندگی در جامعه جهانی به معنای یک روح در بدن تک تک ساکنان کره زمین است و باید نسبت به صیانت از میراث ماندگار طبیعت کوشا باشیم.